منابع محیط زیستی در خدمت رفاه عمومی

#منابع_محیط_زیستی #رفاه_عمومی #دانستنی #بیشتر_بدانیم

درباره چگونگی استفاده از منابع محیط زیستی دیدگاه های فراوانی مطرح شده است. در این دیدگاه ها، حد افراطى انسان مدارى طرفدار استفاده بى حد از منابع به منظور رشد اقتصادی بوده، در حالى که بوم محوران به شدت از محیط زیست حمایت کرده و در حد افراطى آن حداقل استفاده از منابع منابع محیط زیستی را توصیه مى نمایند.

امروزه دیدگاه هایى که با اصل قرار دادن رشد اقتصادی، اعتقاد به حداکثر بهره کشی از منابع محیط زیستی دارند و به اقتصاد ضد سبز معروف شده اند، حداقل در مقام تئوری طرفدار ندارد، از طرفی اقتصاد بسیار سبز نیز که بدنبال به حداقل رسانیدن برداشت از منابع است نیز در واقعیت عملی نیست.

زاکس در این باره مى گوید:

لازم است معیارهاى نادرست افراطى و تفریطى طبیعت گرایى یا تصنع گرایى در نظام هاى بوم زیستى رها شود و به جاى آن که تلاش شود تا براى روابط میان انسان و طبیعت مقررات و قواعد غیر عملى و حتى غیر ضرورى وضع شود، کوشش شود تا راه هایى براى احیاى منابع طبیعى پیدا شود که هم از لحاظ اجتماعى مفید باشد و هم از لحاظ بوم زیستى احتیاط آمیز .

به همین جهت امروزه اغلب اقتصاددانان به دنبال بهره بردارى مدیریت شده از منابع طبیعى مى باشند، به گونه اى که ضمن حفظ پایدارى این منابع و به حداکثر رساندن منافع آن ها، تا جایى که ممکن است از آلوده سازى محیط نیز پرهیز شود.

در نظام اقتصادی اسلام، با این که بر اساس تصریح قرآن همه چیز برای انسان و در خدمت انسان قرار داده شده است؛ با این وجود دیگر موجودات نیز محترم بوده و رعایت حقوق آنان بر انسان لازم است به علاوه حتی اگر بخواهیم این منابع محیط زیستی به عنوان نعمت خدادادی برای انسان باقی بماند، نوع نگاه و نیز برخورد ما با این منابع تفاوت خواهد کرد. مطالعه ویژگی های رشد اقتصادی در آموزه های اسلام مؤید این ادعا است.

توسعه یافتگی در نگاه اسلامی، صرفاً مقدمه ای برای رفاه عمومی است و رفاه مورد نظر مکاتب الهی دربرگیرنده ابعاد معنوی نیز خواهد بود و انسان در بستر توسعه، نه گرفتار دستاورد رشد خود ساخته خود شده و دچار بحران معنویت و به دنبال آن بحران هویت می شود و نه گرفتار زهد خشک و روح صوفیانه، بلکه با برخورداری از مواهب دنیا در کنار آینده روشن اخروی، در مسیر عدالت، طی طریق می کند .

توسعه اسلامی به عنوان گامی در جهت رفاه عمومی از ویژگی های چندی برخوردار است که آن را از سایر نظام ها متمایز می سازد:

الف. مشروعیت

تحقق رفاه و آسایش مردم باید از راه هاى مشروع تحقق یابد و موجب ارتکاب حرام یا تضییع حقوق دیگران نشود. آهنگ شدید رشد اقتصادی در برخی کشورها تخریب محیط زیست و از بین بردن برخی گونه های حیاتی را به دنبال داشته است که علاوه بر این که از مشروعیت برخوردار نیست به تضییع حقوق دیگران نیز منجر می شود.

ب. همگانى بودن

اقتضای توزیع مناسب ثروت و دارایی در نظام اقتصادی اسلام که زیر بنای رشد عادلانه است. این است که استفاده از منابع محیط زیستی منحصر به گروه و نسل خاص نباشد. بلکه عموم مسلمانان و افرادى که در کشور اسلامى زندگى مى کنند، از رفاه آن برخوردار شوند. در نظام اسلامى حتى به حقوق اقلیت ها نیز توجه شده است .

ج. رعایت حدود الهی

رفاه در توسعه ى اسلامى با عدم اسراف و تبذیر همراه است. آنچه امروزه در بسیارى از کشورها رفاه خوانده مى شود، از نظر مواد مصرفى و مقدار آن، نوعى اسراف است. ترویج فرهنگ مصرف کالاهاى لوکس، به منظور افزایش تقاضا براى فرآورده هاى کارخانه ها، به معناى از بین بردن منابع اولیه ى متعلق به نسل هاى آینده و آلوده ساختن منابع محیط زیستی است و از مصادیق و نمونه هاى اسراف در چنین جوامعى شمرده مى شود.

د. پرهیز از غفلت و دنیازدگى

همانطور که در اولین هدف اشاره شد مهم ترین هدف نظام اقتصادی اسلام تحقق نیک بختى وى یعنى نزدیکى به خداوند متعال است. بنابر این، استفاده از این نعمت ها باید به فزونى شکر انسان و تربیت و تهذیب وى بینجامد نه غفلت و سرکشى؛ به عبارت دیگر، در توسعه ى اسلامى رفاه مطلوب است نه اسراف. از آنجا که به طور معمول ثروت بسیار به غفلت از یاد خدا مى انجامد و آثارى چون طغیان و گناه درپى دارد؛ رهبران الهی پیروان خود را به داشتن حد کفاف از نعمت ها و خواستن آن از خداوند سفارش کرده اند.

ه. اجتناب از تخریب محیط زیست

در بسیاری از کشورها رسیدن به مرزهای رشد و توسعه اقتصادی به قیمت تخریب و آلودگی محیط زیست تمام شده است و اشاره کردیم که مواجه شدن بشر با بحران زیست محیطی او را به فکر چاره جویی واداشت و مسأله توسعه پایدار با تأکید بر پایداری زیست محیطی در رئوس برنامه توسعه قرار گرفت. در دین مبین اسلام همه موجودات اعم از گیاهان و جانوران دارای حق بوده و انسان ملزم به رعایت حقوق آنان است. خداوند متعال همه هستی را در خدمت انسان و برای تعالی او آفریده است. بنابراین هرگونه تخریبی که در محیط زیست او صورت گیرد با این هدف منافات خواهد داشت.

عدالت منابع محیط زیستی

در یک نگاه کلی و بر اساس اعتقاد به عدالت تکوینی خداوند، جهان براساس عدل خلق شده است، قرآن مجید آفرینش آسمان ها، خورشید و ماه را منظم، ضابطه مند و بدون هیچ گونه نقص دانسته، مى فرماید :

( هر قدر در پى یافتن نقصان در خلقت بنگرى، درماندگى و زبونى بیشترى را تجربه مى کنى (سوره ملک ؛ ۶۷)

بنابراین تمام گونه های حیوانی و گیاهی و نیز آنچه در زمین و آسمان است، در چرخه حیات ضروری است. از طرف دیگر نعمت های خداوند به همه انسان ها تعلق دارد و حتی سایر موجودات نیز از این مواهب سهم دارند و در برخی مواقع حق آنان بر انسان مقدم می شود. حقوق نسل های آتی نیز در استفاده از منابع گوشزد شده است. بحث توزیع اولیه منابع محیط زیستی ، یکی از مباحث مورد توجه نظام اقتصادی اسلام بوده و راهکارهایی به منظور تحقق عدالت در توزیع ارائه شده است. تشریع مالکیت دولتی برای منابع طبیعی (فیء) طبق تصریح قرآن مجید به همین منظور است.

« مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَهً بَیْنَ الأغْنِیَاءِ مِنْکُمْ »

سوره حشر آیه ۷

آنچه خدا از (دارایى) ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید، از آن خدا و از آن پیامبر (او) و متعلق به خویشاوندان نزدیک (وى) و یتیمان و بینوایان و درراه ماندگان است، تا میان توانگران شما دست به دست نگردد.

منبع: نشریه آموزش محیط زیست