اغلب افرادی که به کوهنوردی می‌روند یا در جاده‌های کوهستانی یا کویری سفر می‌کنند ، در مسیر خود به کوه‌ها و صخره‌های فرسایش یافتــه برخورده‌اند ، که برخی از آن ها دارای اشکال عجیبی هستند. معمولاً افرادی که با فرسایش‌های طبیعی آشنایی ندارند ، در ذهن آن ها این پرسش به وجود می‌آید که این اشکال چگونه پدید آمده‌اند. در این مطلب به عوامل گوناگون فرسایش طبیعی و چگونگی عملکرد آن ها می‌پردازیم.
عموماً سنگ‌های پوسته زمین از موادی سخت و محکم تشکیل شده‌اند که به آن‌ها کانی گفته می‌شود. مقاومت کانی‌ها در برابر عوامل فرسایش متفاوت است، به گونه‌ای که گاهی سختی و استحکام خود را از دست می‌دهند و در نهایت خرد می‌شوند؛ این پدیده را فرسایش می‌گویند.
عوامل طبیعی مؤثر بر فرسایش زمین :
۱- هوازدگی
سنگ‌ها تحت تأثیر عوامل فیزیکی ، شیمیایی ، گیاهی و حیوانی در معرض تخریب قرار می‌گیرند. رطوبت ، تغییرات دما و آب و هوا جزء عوامل فیزیکی و شیمیایی فرسایش سنگ‌ها به شمار می‌روند. رطوبت موجود در بین منافذ سنگ‌ها در فصل سرد سال ، منجمد شده و افزایش حجم پیدا می‌کند ، که این عمل باعث متلاشی شدن سنگ می‌شود. گرم و سرد شدن مکرر دما بر روی سطح زمین ، سنگ‌ها را سست و در معرض فرسایش قرار می‌دهد.
آب نیز به عنوان یک عنصر شیمیایی وقتی با هوا و مواد موجود در سطح زمین ترکیب شود ، با ایجاد فعل و انفعالات شیمیایی و تأثیر آن در سنگ‌ها ، زمینه تجزیه و تخریب آن‌ها را فراهم می‌آورد. ریشه گیاهان در درون سنگ‌ها و درون زمین ، درز و شکاف فراوانی ایجاد می‌کند.
جانورانی همچون موش‌های صحرایی ، مورچه‌ها و کرم‌ها با ایجاد فضا در بین لایه‌های خاک ، سبب تخریب خاک و جابجایی آن می‌شوند.
۲- باد
هنگامی که باد می‌وزد ، خاک و ماسه را از سطح زمین کنده و با خود حمل می‌کند. در نتیجه در مسیر وزش خود به سنگ‌های دیگر ضربه وارد کرده و سبب سایش بیشتر آن‌ها می‌شود. در این زمان قدرت سائیدگی باد افزایش می‌یابد. همچنین باد باعث غلطیدن سنگ‌ها و ایجاد اصطکاک بین آن ها می‌شود و در نهایت این عمل به خرد شدن سنگ می‌انجامد.
۳- باران
ریزش قطرات مداوم باران بر سطح سنگ‌ها ، باعث شکستن و حل شدن مواد موجود در آن شده و منجر به پدید آمدن حفره‌هایی در سنگ می‌شود ، که در نهایت سنگ را در برابر عوامل فرسایش دیگر ضعیف و شکننده می‌سازد. همچنین جمع شدن آب باران به شکل جویبارهای کوچک ، باعث فرسایش طبقات زمین می‌شود.
۴- رودخانه‌ها
جریان‌های آب ، عمل حفر و فرسایش مواد موجود در آب را به همراه دارد. آب در مسیر خود با شدت قطعات سنگ‌ها را کنده و با سایش آن ها به یکدیگر و سپس با حل کردن آن ها در خود ، سبب فرسایش بستر خود – که همان زمین است – می‌شود. هر چه مقدار آب رودخانه‌ها بیشتر باشد ، عمق بستری که در معرض فرسایش قرار می‌گیرد نیز افزایش می‌یابد. فرسایش در مسیر رودخانه‌ها یکسان صورت نمی‌گیرد ، زیرا در نقاطی که سنگ‌های سخت و مقاوم در مسیر رودخانه قرار دارند ، فرسایش کمتری صورت می‌گیرد و گاهی نیز مقاوم بودن سنگ‌ها به حدی است که رود مسیر خود را تغییر می‌دهد و از طریق مناطق سست‌تر به راه خود ادامه می‌دهد. در نقاطی نیز سنگ‌ها از پایداری و سختی بسیار کمتری برخوردارند و جریان رودخانه عمق بیشتری را حفر می‌کند و در نتیجه فرسایش در این مناطق بیشتر اتفاق می‌افتد.
۵- یخچال‌های طبیعی
توده سنگین یخ هنگام لغزیدن بر روی سنگ‌های بستر خود مانند آب جاری ، کف بستر خود را می‌ساید و کم کم آن را می‌تراشد و خرده سنگ‌ها و قطعات سنگی را که از کف بستر جدا می‌سازد با خود می‌برد. تمام این مواد که به یخ چسبیده است با آن حرکت می‌کند و در طول مسیر حرکت خود سبب فرسایش سنگ‌های زیرین خود می‌شود.
۶- دریاها و دریاچه‌ها
حرکات آب دریاها و دریاچه‌ها اثرات تخریبی فراوانی در سواحل آن ها دارند. امواج دریاها باعث خردشدن سواحل می‌شوند. همچنین سنگ‌هایی که بر اثر این امواج به ساحل برخورد می‌کنند ، در تخریب سواحل نقش عمده‌ای دارند.
۷- آب‌های زیرزمینی
آب باران ، برف و قسمتی از آب رودخانه‌ها در زمین نفوذ می‌کند. هر اندازه زمین قابلیت نفوذ بیشتر و شیب کمتری داشته باشد ، مقدار آبی که جذب می‌کند بیشتر است. این آب کم کم داخل ذرات خاک می‌شود و از لایه‌های زمین عبور کرده و مقدار زیادی نمک‌های انحلال‌پذیر را در خود حل می‌کند و در صورت اضافه شدن دی اکسید کربن به آب ، قدرت انحلال آن فوق‌العاده بالا می‌رود. عمل فرسایش آب‌های زیرزمینی را می‌توان در غارها و حفره‌ها مشاهده کرد.
۸- زمین لغزش
زمین لغزش به حرکت توده‌های بزرگ سنگ و خاک گفته می‌شود. زمین لغزش ممکن است در اثر عوامل مختلفی مانند زلزله ، آب‌های سطحی ، آب‌های زیرزمینی و غیره به وجود آید. زمین‌لغزش معمولاً به یکباره انجام می‌شود و گاهی نیز در چند مرحله صورت می‌گیرد. یکی از فراوان‌ترین حالت‌های زمین‌لغزش در طبقات رُسی ایجاد می‌شود ، زیرا از آن جا که میزان تخلخل این سنگ‌ها زیاد است ، در اثر بارندگی ، آب زیادی جذب می‌کنند و وزن آن ها بیشتر می‌شود و از طرف دیگر مرطوب‌شدن رُس باعث لغزندگی آن شده و در این حالت طبقات مختلف زمین به راحتی روی هم می‌لغزند.
منبع:
