شکل دادن به ساقهٔ قطعشدهٔ درختان و تراشیدن بتهای چوبی، پس از یادگیری انواع کاربرد چوب توسط انسان نخستین، از اولین نشانههای علاقهٔ انسان هنرمند به خلق آثار هنری میباشد که متریال و ماده اولیهٔ آن چوب است. |
کندهکاری و ساختن اشکال مختلف بر چوب از کهنترین هنرهای دستی بشر است. شکل دادن به ساقهٔ قطعشدهٔ درختان و تراشیدن بتهای چوبی، پس از یادگیری انواع کاربرد چوب توسط انسان نخستین، از اولین نشانههای علاقهٔ انسان هنرمند به خلق آثار هنری میباشد که متریال و ماده اولیهٔ آن چوب است. در طول تاریخ کاربردها و موارد استفادهٔ چوب نزد بشر دستخوش تغییرات بسیاری نیز بوده است. از خانه و سرپناه چوبی گرفته تا جلد کتابها و دستهٔ آلات جنگی و الواح مقدس و بسیاری مورد دیگر، چوب بهعنوان عنصر پیونددهندهٔ انسان و طبیعت، بسته به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی، همیشه نقشی پررنگ در زندگی هنری و اجتماعی جوامع داشته است.
ظهور دین مبین اسلام و گسترش آن در کشورهای همسایهٔ حجاز که ازنظر آب و هوایی شرایط بهتری داشتند و چوب موارد استفادهٔ بیشتری در میان مردم این مناطق داشت، باعث شد تا هنرمندان خالق آثار دستی چوبی که پیش از اسلام به ساخت بتها و مجسمههای چوبی میپرداختند، با تغییر نگرش، هنری نو به نام «منبتکاری» را پایه بگذارند که تفاوتی شگرف با آثار چوبی قبل از ظهور اسلام داشت. معنا و مفهوم به همراه فرم و شکل تغییرات بسیاری کرده و حامل روحی آسمانی شد.
مهندس «سالار هدیه» مربی صنایع چوب مرکز تالش در مقالهای با عنوان «تأثیر اسلام بر هنر کندهکاری بر چوب (منبت)» به بررسی تأثیر دین مبین اسلام بر هنر منبتکاری پرداخته است. این نوشتار را باهم میخوانیم:
بیان احساسهای درونی و باورهای اجتماعی در طول حیات بشری به صورتی متفاوت از شیوههای مرسوم و عادی تجلییافته که به هنر شهرت دارد. هنر، بیان واقعیتی غیرملموس میباشد که به زبان نمیآید و انسان سعی نمود که با ترفندهایی گوشههایی از این واقعیتهای پنهان را برای دیگران به نمایش بگذارد و چون بر پایهٔ واقعیت بود در طول تاریخ پاینده و مورداحترام بوده است.
هیچ اثر ماندگار و مورد تحسینی وجود ندارد مگر آنکه در عمق خلقت آن ایمانی به خروش درآمده باشد و اشتباه بزرگی است اگر بپنداریم بناها و مجسمههای باستانی بهزور تازیانه خلق شده باشند. هیچ زیبایی در آثار انسانها دیده نمیشود مگر آنکه رد پای عشقی بر آن باشد.
از این احساسات واقعی که مبنای اصلی هنر میباشد میتوان مذهب را نام برد که فراگیرترین آنها میباشد هرچند در دید دیگران مذهبی باطل باشد.
منبتکاری، همانطوری که از نامش مشهود میباشد به مفهوم رویاندن میباشد و علت آن طرحهای گیاهی بوده که بهجای پیکره مرسوم شدند و نام (Carving on Wood) کندهکاری روی چوب را تغییر داده و مسیر این هنر، متأثر از باورهای دینی تغییر نمود. تاریخ منبتکاری به تاریخ بشر برمیگردد زیرا که مقارن با استفادهٔ چوب میباشد و حیات بشری جدای از آن نبوده است.
متأسفانه آثار چوبی در طول تاریخ به دو دلیل عمده یعنی قابلیت اشتعال و قابلیت فساد بهوسیله ارگانیزمهای طبیعی (حشرات و قارچها …) از بین رفتهاند. منطقی میباشد بپذیریم به علت سهولت دستیابی و کار کردن، آثار چو بی باید هزاران برابر آثار سنگی و فلزی بوده باشند ولی امروزه تعداد اندکی از آنها باقیمانده است.
آثار بهدستآمده از مصر باستان و بومیهای ایران قبل از مهاجرت آریاییها حکایت از فعالیت 5000 ساله این هنر دارد.
تنوع و تغییرات برتاریخ منبتکاری
غیر از باورهای اجتماعی و فردی که اساس هنر بکار رفته در منبتکاری میباشد، نیازهای اجتماعی و نوع زندگی افراد در شکل کاربرد این هنر تأثیرگذار بودهاند.
اگر خلق پیکرههایی که بهعنوان سمبل خدایان، مورد تقدیس قرارگرفتهاند و اصطلاحاً به بت معروف میباشند متأثر از ایمان سازندگان آن بوده، نصب پیکرههای ترسناک بر قایقهای وایکینگها را که با سرقتهای دریایی امرارمعاش مینمودند، میتوان ناشی از نوع زندگی آنها دانست.
باید به این نکته توجه نمود که کاربرد هنر کندهکاری در لوازم زندگی و مکانهای عمومی بوده است که مسلماً این لوازم و این اماکن با توجه به سطح زندگی فردی و اجتماعی جوامع تغییر کرده و کاربرد این هنر را دستخوش تغییر نموده است.
این عوامل ثانویه در روح اصلی هنر منبتکاری تأثیر نداشته و شکل کاربرد آن را تغییر دادهاند و اساس این هنر همانند بقیهٔ هنرها میباشد.
در دوران باستان نیز همانند امروز کمتر اتفاق میافتد که آثار مذهبی نابود گردند. شاید علت آن وجود خدایان بی شمار بود که در هر قبیله و خانواده مورد پرستش قرار میگرفت و ترس از خدایان مانع از نابودی آنها توسط اقوام فاتح میشد و چهبسا با تسخیر یک مملکت برشمار خدایان قوم فاتح افزوده میشد! و این از عوامل قدرت و عظمت محسوب میشده است.
اما مکانهایی که فاقد ارزش مذهبی بودهاند از این امر مستثنی بوده است و اغلب با آتشسوزی از بین میرفتهاند و کمتر بر فرهنگ و نوع زندگی قوم فاتح تأثیرگذار بودهاند؛ اما بهمرورزمان این شیوه تغییر نمود و لوازم و اماکن زندگی مورد تقلید قرار میگرفته بخصوص آنکه روابط بین اقوام با زیادشدن بینشها و نیازهای اجتماعی کثرت مییافت و تنوع در شکل زندگی و اصلاح آنها کاربرد وسیعتر هنرهای اقوام مختلف را در سطح جهانی امکانپذیر میساخت.
تأثیر اسلام در منبتکاری
اسلام نیز همانند مسیحیت به علت رواج بتپرستی در دنیا، نظر مثبتی نسبت به پیکرهتراشی نداشته است. گر چه مسیحیت در اجرای این نظر مذهبی چندان اصراری به خرج نداده است ولی اسلام عملاً در ادامه هزاران ساله هنر منبتکاری یا کندهکاری بر چوب تغییرات اساسی بر این هنر زیبا اعمال نموده و روند این هنر را از طرحهای شبیه انسان و حیوان بهطرف طرحهای گیاهی کشاند.
محدودیت در انتخاب طرح ازیکطرف و توسعهٔ هنر در اروپا و چین موجب شد که هنرمندان مسلمان در طرحهای گیاهی سبکهای جدید خلق نمایند.
هنر منبتکاری که قبلاً بیشتر در کاخهای اشراف و بتخانهها و میدانها به چشم میخورد، کمکم به سراغ مساجد رفته و آثار منبتکاری بر منبرها؛ دربهای مساجد و رحلهای قرآن از این قبیل میباشند که با طرحهای گلوبوته تزیینشدهاند. غیر از طرحهایی که اساس گیاهی دارند مثل گلوبوته و طرحهای اسلیمی که عموماً در حاشیهٔ صفحات قرآن بکار میرفته است، طرح گل و مرغ نیز رنگ و بوی مذهبی داشته است نهایتاً این که نقشهایی از جانوران نیز وارد این طرحها شده است که بهصورت اصلاحشده کاربرد یافت.
همانطوری که در غرب تاریخ هنر فقط متأثر از مسیحیت نبوده در کشورهایی مثل ایران نیز طرحهای اصیل متأثر از دوران قبل و بعد از اسلام هست که باگذشت زمان به طرحهای ایرانی معروف شدند، گذشته از آن آثار ایرانی و اروپایی نیز بر هم تأثیرگذار بوده و آثار آن در ایران و اروپا کاملاً به چشم میخورد. اگر بتوان بناهای ایران را در قبل و بعد از اسلام باهم مقایسه کنیم، بناهای ایران عمدتاً شبیه بناهای رومی و چینی دارای طرحهای بزرگ کندهکاریشده و پیکرههای فراوان بودهاند که عموماً یا طرحهای مقدس مثل فرور و آناهیتا و گل مقدس بوده و یا پیکره های سربازان و سرداران و پادشاهان و یا ترکیبی از آنها با قسمتی از بدن حیوانات مثل شیر بودهاند که جنبهٔ اقتدار و قدرت که لازمهٔ هر تمدنی بوده، نشان میدهد.
جالب اینجاست که در آثار قبل از اسلام در ایران غیر از صلابت و عظمت، همواره نگرشهای مذهبی مشهود بوده است و در سنگنوشتههای ایران سخنان پادشاهان با نام آناهیتا و هورمزد شروع میشده است. ولی در آثار و بناهای بعد از اسلام طرحهای کندهکاریشده ریزنقش شده و در بناهای مذهبی به چشم میخورند.
باگذشت زمان زیاد از ورود اسلام به کشورهای مسلمان کنونی احساس نیاز در جهت شناساندن تمدنهای پیشین هر جامعه و جلوگیری از گسست تاریخی موجب گشت که نوعی بازگشت به هنرهای قبل از اسلام به وجود آید که این امر در ایران نیز کاملاً به چشم میخورد.
محدودیت در انتخاب طرحها و عدم ارضاء هنرمندان با خلق انواع طرحهای گیاهی رئال موجب گشت خلاقیت ذهن هنرمندان مسلمانان در جهت خلق سبکهای جدید پیش رود. کمکم گلها و گلبرگها به شیوههای رمزی طراحیشده و روزبهروز طرحهای پیچیدهتری به وجود آمده و اینچنین بود که منبتکاری در مسیری جدید توسعه یافت، بخصوص آن که طرحهایی از آیات قرآن و اسامی خدا و بزرگان مذهبی با انواع خط های اسلامی کندهکاری میشده که حاشیهٔ آنها میتوانستند به صورتی متقارن از طرحهای ابداعشده زینت دهند و اوج زیبایی در این آثار متأثر از طرحهای حیوانات که برگرفته از روایات قران یا زندگی بزرگان مذهبی داشت تنوع دیگری در این هنر میباشد، اثر معروف یونس در دهان ماهی و یا ضامن آهو (امام رضا) شامل این سری آثار میباشند. بخصوص آن که میتوانستند همراه با کندهکاری کلمههایی از قرآن و طرحهای جدید، زیبایی آنها افزون کند.
با گذشت زمان و رواج عرفان و صوفی گری و متأثر از شعرایی مثل حافظ کمکم طرحهای انسان مجدداً ولی به روشهای دگرگونه وارد این سبک هنری شدند، حلقهٔ درویشان و طرحهای جامهایی که سمبل عشق الهی بوده است و همراه با سماء درویشها بود زیبایی محسور کننده ای ایجاد مینمود که میتوان آنها را غنیترین آثار منبتکاری دانست بخصوص آن که غیر از چوب از فلزهایی مثل طلا، نقره، عاج فیل و نیز صدفهای دریایی استفاده میشد و برای نشان دادن شرابی متفاوت و مستی عارفانه، هنرمندان مسلمان از هیچ دقتی فروگذار نبودند و اینچنین بود که اسلام هنری جدید در عرصهٔ فعالیتهای بشر تزریق نمود. موزهٔ هنرهای صنایعدستی کشورهای مسلمان ازجمله ایران مملو از آثار شگفتانگیزی است که جز بر پایه باورهای اجتماعی نمیتوانستند خلق گردند.
نتیجه آنکه شاید در ابتدا اسلام مانعی در برابر هنر کندهکاری تصور میشد ولی علیرغم محدودیت ایجادشده، هنر کندهکاری با شیوههای نو در مسیری جدید توسعه یافت و آثار آن از زیباترین و ماندگارترین کارهای هنری شد و این زیبنده هنر خلق آثار سهبعدی میباشد که سرآمد هنرهاست.
منبع: سایت هنر اسلامی
گردآوریشده توسط پایگاه دانستنی آنلاین