آیین و مراسم ازدواج در ایل بختیاری با مراسم جشن و آیین‌های زیبا و نمایشی برپا میشود تا در ذهن همتباران خود به صورت مایشی ماندگار‌تر ثبت نمایند. ازدواج دارای خصوصیات و آداب و رسومی است که در هر جا و هر قومی ممکن است متفاوت باشد.
آیین و مراسم ازدواج در ایل بختیاری
۱٫ زون‌گشون
زون‌گشون یا بله گفتن با هدیه دادن به پدر و دختر توسط اقوام داماد همراه است. این هدیه به معنی آن است که قبول کرده تا پیرامون خواستگاری از دخترش صحبت کنند. چنین هدیه‌ای معمولاً یک رأس قاطر و یا تفنگ و یا چیزی مشابه است که سرانجام پس از عروسی به عروس (بویگ۶) بخشیده میشود، پس از بله گفتن، پارچه لباس را به عنوان هدیه به دختر می‌دهند که به آن بله‌برون می‌گویند.
۲٫ دس‌بوسون
یکی دیگر از آیین و مراسم ازدواج در ایل بختیاری دست‌بوسون و یا شیرینی خورون است. پس از آنکه خانواده داماد اجازه صحبت کردن از سوی خانواده دختر را یافتند، با هماهنگی قبلی روز و ساعت نیکی را برمی‌گزینند. با آمادگی کامل و به همراه افراد فامیل و طایفه و عده‌ای از بزرگان سواره و پیاده با نواختن ساز و دهل و به همراه داشتن چندین رأس گوسفند و سایر وسایل پذیرایی که کاملاً به عهده داماد است به سوی خانه پدر عروس رهسپار می‌شوند و بیشتر اوقات گوسفندان پیشاپیش توسط یکی از جوانان فامیل داماد فرستاده می‌شوند.
در طول این راه خانواده داماد و همراهان به سواربازی و شلیک تیرهای هوایی و شادی‌کنان و خواندن آوازی به نام دوالالی که نوعی سرود و آهنگ شادی است و در مواقعی هم همراه با کل و گاله زنان و مردان جوان ایل که منظره بسیار بدیع و خاطر‌ه‌انگیزی را در ذهن‌ها تجسم میکند، می‌پردازند. پس از رسیدن به نزدیکی خانه پدر عروس از آنان استقبال به عمل می‌آورد. سپس پدر داماد و عروس بعد از تعارفاتی چند وارد مذاکره شده و با هر یک از نزدیکان خود به شور می‌نشینند. پس از تبادل‌نظر پیرامون مسائل مادی از قبیل حق شیر (شیربها) و پشت قباله (مهریه) مباحثی مطرح و سرانجام و با وساطت بزرگان و ریش‌سفیدان طایفه، طبق سنت به توافق می‌رسند.
دس‌بوسون / رسم شیربها
البته در مورد شیربها (حق شیر) غالباً گوسفند و اسب و قاطر و گاو و غیره… و بعضی مواقع علاوه بر وجه نقدی ملک و باغ نیز به عنوان پشت قباله (مهریه) مطرح می‌شده است. مبلغ مورد توافق نهایتاً با توجه به مقتضیات زمان بسیار ناچیز بود، اما میزان حق شیر صرفاً بستگی به چشم و هم‌چشمی و دور و نزدیکی فامیل داشت. اگر طرفین از دو طایفه بودند، بدیهی است که مبلغ مورد توافق و یا تعداد گوسفندان و حیواناتی که بابت (شیربها) در نظر گرفته می‌شد، رقم قابل ملاحظه‌ای را تشکیل می‌داد و بعد از توافق نهایی، حاضران دست پدر عروس را می‌بوسیدند و به همین منظور این مرحله را (دست‌بوسون) می‌گفتند.
اهدای هدایا به عروس
پس از نوشتن صورت‌مجلس و رد و بدل شدن وجوه مورد توافق صورت مجلس و شناسنامه دختر را تا هنگام عروسی پیش یک نفر که از سوی طرفین به عنوان معتمد انتخاب می‌شد، می‌گذاشتند. سپس با حضور افراد ذینفع و در موعد مقرر تحویل داده می‌شد.
در طول نامزدی هرگاه داماد جهت سرکشی و احوال‌پرسی به خانه نامزد (عروس) عزیمت می‌کرد، هدایایی از قبیل سکه‌های نقره و گاهی طلا و پارچه و یا روسری به همراه می‌برد. اگر پیش از عروسی مصادف با عید نوروز می‌شد مادر و خواهر داماد غذایی از برنج و گوشت و غیره تحت عنوان (آش عیدی) به خانه عروس می‌بردند.
جمع‌آوری باراوزی
پس از آمادگی داماد و تبادل‌نظر لازم و هماهنگی با خانواده عروس و تدارک نسبتاً وسیع، داماد و یا برادر او در بین طایفه‌هایی که به نوعی با آن‌ها بستگی دارند می‌روند و به جمع‌آوری (باراوزی) buruzi می‌پردازند، مردم نیز گوسفند و بز و غیره را به او به عنوان هدیه می‌دهند، از این رو گوسفندان عروسی و گاهی خیلی بیشتر از تعداد مورد نیاز فراهم میشود. این امر باعث می‌شد تا در آغاز زندگی مشترک با فشار بار مالی مواجه نشوند. این یکی از سنت‌های حسنه و کم‌نظیری است که در این ایل پایدار مانده و جزئی از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی آنان محسوب میشود.
عروس برون
در این هنگام با جمع شدن افراد فامیل و طایفه‌های وابسته سوار و پیاده زن و مرد همراه با ساز و دهل، در حالی که گوسفندان (بار اوزی) و سایر بار و بنه‌ای که تهیه شده توسط چند نفر جوان پیشاپیش روانه خانه پدر عروس می‌کنند. بعد از صرف غذا و سایر مراحل و در هنگام بازگشت یک تکه قند و یا شاخه نباتی به رسم شیرینی زندگی توسط بردار عروس به کمر او بسته میشود، آنگاه او را بر مادیانی اصیل سوار می‌کنند و در حالی که چادر سفیدی بر سر دارد و دستمالی (روسری) که از جنس حریر یا ابریشم بر روی سرش می‌اندازند که به آن (سرانداز) یا (ری‌برقه) می‌گویند تا صورت او را هم بپوشانند آنگاه پسربچه خردسالی را بر ترک او سوار کرده به نیت اینکه ثمره ازدواج و فرزند اولش پسر شود به سمت خانه داماد حرکت می‌کنند.
قربانی کردن
به هنگام رسیدن به خانه داماد، عروس وارد خانه نمی‌شود، زیرا مرحله گرزنون فرا رسیده و بدون دریافت هدیه از سوی داماد و یا پدر او وارد خانه وی نمی‌شود، پس از دریافت هدیه و ورود به خانه، مرحله قربانی کردن گوسفند فرامی‌رسد.
از این رو یک رأس گوسفند را که قبلاً به منظور قربانی کردن در پیش پای عروس آماده کرده‌اند، سر می‌برند و کفش عروس را به خون آن آغشته می‌کنند.
روگشون
پس از صرف شام و یا ناهار و پذیرایی از مدعوین وقت روگشون فرا می‌رسد، و اکثریت دعوت‌شدگان بنا به سنت و توانایی خویش مبلغی را به عنوان هدیه به عروس می‌دهند (در بختیاری به این هدیه یوزی yuzi می‌گویند) در عوض اگر هدیه‌دهنده مرد باشد از سوی عروس یک جفت جوراب و یک عدد دستمال مردانه متقابلا به وی هدیه داده میشود و اما اگر هدیه دهنده زن باشد یا دختر باشد جوراب و روسری زنانه داده میشود. پس از شب زفاف از سوی خانواده عروس غذایی تدارک دیده میشود تا به خانه داماد ببرند و در آنجا صرف شود که به آن آش دم بردگونی گویند.
۳٫ پاگشون
چند روز پس از مراسم عروسی، فامیل عروس و داماد آن‌ها را به صرف نهار یا شام دعوت می‌کنند. هدیه‌ای نیز به فراخور توانایی به آنان داده میشود که به این کار پاگشون می‌گویند.
۴٫ جهیزیه
علاوه بر مقدار وسایل زنانه و سایر لوازم، از سوی پدر دختر معمولاً یک رأس قاطر ماده و یا مادیان اصیل جهت سواری دختر به وی داده میشود. همچنین یک رأس ماده گاو به منظور استفاده از شیر آن و یک عدد باده (بادیه) مسی جهت حمام کردن به عروس داده میشود. در مراسم عروسی بختیاری هم‌زمان با شب عروسی مراسم رقص‌های متنوعی اجرا میشود که شکل و اجرا آن از ویژگی‌های نمایشی زیبایی برخوردار است.
ایل بختیاری دارای مراسم رقص های متنوعی می باشند.
۱٫ دستمال‌بازی (دسمال‌بوزی dasmal buzi)
در این رقص زنان و دختران و مردان در یک دایره قرار می‌گیرند و با دو دستمال حرکات زیبای رقص پا و رقص دستمال را اجرا می‌کنند. که هم‌زمان آهنگ دستمال‌بازی نواخته میشود. در مراسم عروسی زن و مرد به طور گروهی با هم می‌رقصند. با اینکه قید و بند حجاب کاملاً در این منطقه وجود دارد (البته برای غریبه‌ها)، در مراسم شادمانی شرکت آن‌ها در رقص‌های گروهی مجاز است و می‌توانند دست در دست دیگر رقصندگان با آهنگ ساز و دهل برقصند.
رقص محلی زنان در این هنگام تماشایی است، زیرا زنان با لباس‌های رنگارنگ و زیورآلات مخصوص، در رقص دستمال شرکت می‌کنند. دو عدد دستمال در دو دست خود می‌گیرند و با تکان دادن دست و پا و جلو و عقب رفتن، در محیط دایره فرضی می‌رقصند، در حالی که تماشاگران آن‌ها را در بر گرفته‌اند هر که قدرت تحمل رقص بیشتری را داشته باشد، مورد تشویق تماشاچیان قرار می‌گیرد.
انواع رقص در آیین و مراسم ازدواج در ایل بختیاری
رقص آرام
در این نوع رقص، رقصندگان سه قدم به طور ضربی به جلو برمی‌دارند و دو قدم به عقب بر می‌گردند و این حرکات طوری تنظیم شده است که از دایره منظم رقص خارج نمی‌شوند، ریتم این نوع رقص به نسبت رقص‌های دیگر بختیاری آرام است.
رقص تند
در این نوع رقص نیز حرکات پاها مثل رقص آرام است با این تفاوت که رقص ریتم تندی دارد. اجراکنندگان رقص دستمال‌ها راتندتند به دور سر می‌چرخانند و روی شانه‌ها می‌اندازند. گام‌ها نیز به صورت تند به طرف جلو برداشته می‌شوند ولی رقصندگان به عقب برنمی‌گردند.
رقص مجسمه
این رقص با آهنگ ساز اجرا میشود. هروقت که نوای ساز قطع میشود، رقص‌کننده نیز در همان حال و به آن حالی که آخرین لحظه آهنگ بوده، در جای خود می‌ایستد و تا آهنگ بعدی نواخته نشده حق ندارد از خود حرکتی انجام دهد. مهارت رقصنده در حالتی مشخص میشود که بتواند به موقع توقف کند و به موقع حرکت نماید.
۲٫ سواربازی
در میان راه و به هنگام مراجعت به خانه داماد، در حالی که با تیراندازی از سوی سواران فامیل بدرقه می‌شوند، پس از طی مسافتی هم‌سو بانواختن ساز و دهل و خواندن آواز (دواللی) توسط زنان و کل و گاله و شلیک تیرهای هوایی، سوارکاران به سواربازی و هنرنمایی می‌پردازند و داماد در حالی که بر اسبی تیزرو و چابک سوار است با یک حرکت چست و چالاک ری‌برقه (سرانداز) عروس را ربوده و با جست و خیز چشم‌گیری فرار کرده و بقیه سوارکاران همراه، وی را تعقیب می‌کنند تا شاید بتوانند سرانداز را از وی بگیرند و چنانچه فردی موفق شد که دستمال (سرانداز) را از داماد بگیرد. مجدداً همگی فرد گیرنده را دنبال می‌کنند و همین وضع تا منزلگاه داماد ادامه دارد.
۳٫ نیزه‌بازی
مردان در میدان بزرگی همراه با اسب‌های تنومند خود جمع می‌شوند و هر کدام برای خود نیزه‌ای فراهم می‌کنند و تعدادی تخته خیس‌شده را به یک اندازه در صفوف حرکت سوارکاری قرار می‌دهند به صورتی که هر سوارکار بتواند با نیزه به آن تخته‌ها ضربه زده و آن‌ها را همراه خود ببرد و هر سوارکاری که بتواند تعداد بیشتری از تخته‌ها را جمع‌آوری کند، لقب بهترین سوارکار را می‌گیرد و در طی این کار مردم و خصوصاً زنان با کل و گاله آن‌ها را مورد تشویق قرار می‌دهند. در ابتدا و قبل از شروع مسابقه هم سوارکاران به حرکات انفرادی پرداخته و هنر سوارکاری خود را نمایش می‌دهند. در طول کار نوازنده دهل قطعه مخصوص نیزه‌بازی را می‌نوازد که این کار بر زیبایی کار سوارکاران می‌افزاید.
چوبازی یکی از آیین های نمایشی در ایل بختیاری می باشد.
۴ـ چوبازی یا ترکه بازی
برای چوب‌بازی دو چوب مختلف، نازک و ضخیم استفاده میشود. ترکه ، چوب نازکی از جنس درخت انار، بید و توت که آن را از شب قبل از شاخه جدا کرده و در آب می‌خیسانند تا دیرتر بشکند. درک چوب بلند و محکمی از چوب بلوط است که برای دفاع و دفع یورش حمله‌کننده از آن استفاده میشود.
ابتدا نوازنده کرنا می‌نوازد، همه جوانان و علاقه‌مندان به شکل دایره‌ای به دور هم جمع می‌شوند و با هلهله و کف‌زدن مجلس را پر از شور می‌کنند و سپس دهل کرنا را همراهی میکند و با آمدن دو داوطلب کار شروع میشود. مهاجم ترکه را در دست می‌گیرد و مدافع درک را در دست می‌گیرد. ابتدا هر دو در حالی که چوب‌ها را بالای سر و گاهی روی شانه قرار داده به رقصی در درون دایره دست می‌زنند که شبیه به همان رقص پا در دستمال‌بازی است.
با آغاز کار مهاجم با صدای هو (که به معنای حاضری) سعی در حمله و زدن قوزک پای مدافع را دارد و مدافع با صدای بیو (به معنای آماده‌ام) سعی در دفاع دارد، که این لحظه حمله و دفاع نقطه اوج رقص آن‌ها است و در هر صورت چه موفق شود یا نشود چوب‌ها را با هم عوض کرده و این با مهاجم مدافع و مدافع مهاجم میشود و این رقص نمایشی با نفرات جدید ادامه می‌یابد.
منبع: seemorgh.com
