خلیج فارس در برخی از اسناد تاریخی

خلیج فارس در واقع مدخل مهمی از منطقه آسیاست که امروزه به نام خاورمیانه خوانده می شود. این آبراهه از گذشته های بسیار دور، چنان با تمدن و فرهنگ ساکنان دوره های مختلف تاریخی ایران پیوسته بوده ، که نام خود را نیز از قوم پارس که در حدود ۸۰۰ پ م در خوزستان و سپس فارس کنونی مستقر شدند، گرفته است.

در کتیبه ها و متون باستانی و نقشه های قدیمی نیز با همین نام و به شکل های سینوس پرسیکوس، ماره پرسیکوم، آکواروم پرسیکو، پرسیکون کاای تاس و مانند آن که جزء اصلی همگی آنها واژه پارس یا فارس است، مشخص شده است.

 اما در همین کتیبه ها و متون باستانی و نقشه های قدیمی، با خلیجی به نام خلیج العربی نیز روبرو می شویم که به شکل های سینوس عربیکوس، ماره عربیکوم و مانند آن که جزء اصلی بیشتر آنها واژه عرب است، مشخص شده است.  این خلیج العربی که ندرتاً از آن به صورت دریای اریتره نیزیاد شده است، نام قدیمی و باستانی دریای سرخ کنونی است.

در این مطلب با مراجعه به برخی از منابع، نام خلیج فارس در برخی از اسناد تاریخی در سه بخش مجزا یعنی؛ در متون و نقشه های باستان، در متون و نقشه های دوره اسلامی و در متون و نقشه های اروپاییان سده های ۱۶ تا ۱۸ میلادی مشخص شده است.

بخش اول – خلیج فارس و خلیج العربی در متون و نقشه های باستان

۱-هکاتائوس، اهل میلتوس شهری یونانی در جنوب غربی آسیای صغیر، حدود ۴۸۰ ق م، استرابن نخستین نقشه جفرافیا را به او نسبت می دهد. هکاتائوس که یکی از کهن ترین گزارش ها را در مورد مغان و عقاید دینی ایرانیان باستان آورده، در نقشه جهان خود، خلیج فارس را «سینوس پرسیکوس» نوشته است.

۲- داریوش اول پادشاه هخامنشی، حدود ۵۱۷ ق م، پس از حفر کانال سوئز، چندین سنگ نوشته و استل را برای آگاهی دیگران در حوالی کانال برپا ساخت. در یکی از این کتیبه ها که از«شلوف الترابه» در ۱۳۵ کیلومتری کانال بدست آمده، و به خط هیروگلیف مصری و خط میخی فارسی باستان و خط های دیگر نوشته شده ، در نسخه خط میخی فارسی باستان آن و در بند سوم خلیج فارس را «دریایی که از پارس بدان روند  (دریایی که از پارس می آید) » نوشته است، که معنای دریای پارس از آن فهمیده می شود.

۳- هرودوت مورخ یونانی، اهل هالیکارناس در جنوب غربی آسیای صغیر، حدود ۴۷۰ ق م، در کتاب تاریخ خود، در بحث کندن کانال سوئز میان رود نیل و دریای سرخ به وسیله فرعون، دریای سرخ را «سینوس عربیکوس» نوشته است. در نقشه ای که اوکرت بر اساس اطلاعات هرودوت ترسیم کرده نیز، چنین است.

۴- دیکائرخوس، اهل مسینا شهری در شمال جزیره سیسیل، حدود ۳۰۰ ق م، از شاگردان ارسطو، در نقشه جغرافیایی خود، خلیج فارس را «سینوس پرسیکوس» و دریای سرخ را «سینوس عربیکوس» نوشته است.

۵- اراتستن، اهل اسکندریه مصر، حدود ۲۱۰ ق م، ظاهراً اولین کسی است که در جغرافیا نام چین را آورده است؛ او در نقشه کتاب جغرافیای خود، خلیج فارس را «سینوس پرسیکوس» و «پرسیش مر» همچنین دریای سرخ را «سینوس عربیکوس»  و «عربیش مر» نوشته است.

۶- هیپارخوس، ستاره شناس یونانی، حدود ۱۳۰ق م، در نقشه خود خلیج فارس را «گلف پرسیک» و دریای سرخ را «گلف عربیک» نوشته است.

۷- پوزیدونیوس، فیلسوف و تاریخ نویس متولد آپامیای سوریه، حدود ۸۰ ق م، در رساله «درباره اقیانوس» خلیج فارس را «سینوس پرسیکوس» و دریای سرخ را «سینوس عربیکوس» نوشته است.

۸- استرابو، جغرافی نویس مشهور و متولد آماسیه در شمال آسیای صغیر، حدود ۱۰ ق م، در کتاب جفرافیای خود که از مهم ترین کتب جغرافیای جهان باستان است و در آن اطلاعات بسیاری از نواحی ایران و عقاید مغان و مانند آن آورده، خلیج فارس را «سینوس پرسیکوس» و دریای سرخ را «سینوس عربیکوس» نوشته است. او در توضیحات خود می نویسد : «اعراب بین سینوس عربیکوس و سینوس پرسیکوس جای دارند».

۹- پومپونیوس ملا، مؤلف رومی، حدود ۴۰ م، در نقشه خود، خلیج فارس را «پرسیکوم ماره» به معنای دریای پارس و دریای سرخ را «عربیکوم ماره» به معنای دریای عرب نوشته است.

۱۰- کنت کورث، مورخ رومی، قرن اول م، در کتاب «تاریخ اسکندر» خلیج فارس را «آکواروم پرسیکو» به معنای آبگیر پارس نوشته است.

۱۱- فلاویوس آریانوس، مورخ یونانی، متولد نیکومدی در شمال آسیای صغیر، حدود ۱۴۰م، در کتاب «آنابازیس» که تاریخ سفرهای جنگی اسکندر مقدونی است، خلیج فارس را «پرسیکون کاای تاس» به معنای خلیج فارس نوشته است.

۱۲- بطلمیوس ، ریاضی دان و جغرافی دان اهل اسکندریه مصر، قرن دوم م، در جغرافیای خود خلیج فارس را «سینوس پرسیکوس» و دریای سرخ را «سینوس عربیکوس» نوشته است.

۱۳- پری اجت جغرافی دان رومی، حدود ۳۰۰ م، در نقشه خود خلیج فارس را «ماره پرسیکوم» و دریای سرخ را «سینوس عربیکوس» نوشته است.

۱۴- اوروزیوس، مورخ اسپانیایی و از روحانیون مسیحی، حدود ۴۰۰ م، در نقشه خود خلیج فارس را «سینوس پرسیکوس» و دریای سرخ را «سینوس عربیکوس» نوشته است.

بخش دوم – خلیج فارس و خلیج العربی در متون و نقشه های دوره اسلامی

۱- ابن الفقیه در کتاب عربی مختصر کتاب البلدان، تألیف ح ۲۷۸ ق، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته است.

۲- ابن رسته در کتاب عربی الاعلاق النفیسه، تألیف ح ۲۹۰ ق، خلیج فارس را «الخلیج الفارسی» و «بحر فارس» و «بحر البصره و فارس» نوشته است.

۳- سهراب در کتاب عربی عجائب الاقالیم السبعه الی نهایه العماره ، قرن سوم، خلیج فارس را «بحرفارس» نوشته است.

۴- ابن خُرداذبه متوفی ۳۰۰ ق، در کتاب عربی المسالک و الممالک، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته است.

۵- قدامه بن جعفر متوفی ۳۱۰ ق، در کتاب عربی الخراج و صنعه الکتاب، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته.

۶- احمد بن سهل بلخی متوفی ۳۲۲ ق، در کتاب عربی صورالاقالیم، خلیج فارس را «بحرفارس و البصره» نوشته.

۷- جیهانی حدود ۳۷۰ ق، در کتاب عربی المسالک و الممالک، خلیج فارس را «بحرفارس» نوشته.

 ۸- اخوان الصفا در رسائل فارسی خود، تالیف حدود ۳۴۰ ق، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته اند.

۹- ابن یونس مصری حدود ۳۹۹ ق، در نقشه عربی خود، خلیج فارس را «بحر بصره» و دریای عمان را «بحر فارس» نوشته است.

۱۰- بزرگ بن شهریار ناخدای هرمزی در کتاب عربی عجایب الهند بره و بحره و جزایره ، تالیف ح ۳۴۲ ق، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته.

۱۱- استخری متوفی ۳۴۶ ق، در کتاب عربی مسالک الممالک، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته.

۱۲- مسعودی متوفی ۳۴۶ ق، در کتاب عربی مروج الذهب، خلیج فارس را «خلیج فارس و یعرف بالبحرالفارسی»  و در کتاب عربی دیگر خود، التنبیه الاشراف، «بحر الفارسی» نوشته است.

۱۳- مُطَهَرمَقدِسی در کتاب عربی البدء و التاریخ، تالیف ح ۳۵۵ ق،خلیج فارس را «الخلیج الفارسی» نوشته.

۱۴- ابوریحان بیرونی متوفی ۴۴۰ ق، در کتاب عربی قانون مسعودی، خلیج فارس را «بحر فارس»  و در کتاب عربی تحقیق ماللهند، «خلیج فارس» و در کتاب عربی تحدید نهایات الاماکن، «بحر فارس» و در کتاب فارسی التفهیم «دریای پارس و خلیج پارس» نوشته.

۱۵- ابن حوقَل در کتاب عربی صوره الارض، تألیف ح ۳۶۷ ق، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته.

۱۶- مؤلف نامشخص در کتاب فارسی حدود العالم، تألیف ح ۳۷۲ ق، خلیج فارس را «خلیج پارس» نوشته و در ادامه می نویسد: خلیجی حدود مصر است که آن را «خلیج عربی» و نیز خلیج قلزم خوانند.

۱۷- ابوعبدالله مَقدِسی در کتاب عربی احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، تألیف ح ۳۷۵ ق،خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته.

۱۸- ابن البلخی در کتاب فارسی فارس نامه، تألیف ح ۵۰۰ ق،خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته.

۱۹- مروزی در کتاب عربی طبایع الحیوان، تالیف ح ۵۱۴ ق، خلیج فارس را «الخلیج الفارسی» نوشته.

۲۰- شریف ادریسی در کتاب عربی نزهه المشتاق فی اختراق الآفاق، تألیف ح ۵۴۸ ق، خلیج فارس را«بحر فارس» و در کتاب عربی انس المهج و حدائق الفرج، تألیف ح ۵۸۸ ق( تحریر نهایی ح ۶۷۰ ق ) خلیج فارس را «بحر فارس» و «البحر الفارسی» نوشته است.

۲۱- بکیران در کتاب فارسی جهان نامه، تألیف ح ۶۰۵ ق، خلیج فارس را «بحر پارس» نوشته.

۲۲- یاقوت حموی متوفی ۶۲۶ ق، در کتاب عربی معجم البلدان، خلیج فارس را «بحر فارس» و یا «البحرالفارسی» نوشته.

۲۳- ابن اثیر متوفی ۶۳۰ ق، در کتاب عربی الکامل فی التاریخ، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته است.

۲۴- خواجه نصیر الدین طوسی متوفی ۶۷۲ ق، در کتاب فارسی زیج ایلخانی، خلیج فارس را «بحر فارس» و در کتاب فارسی تذکره نصیریه، خلیج فارس را «خلیج فارس» و «بحر فارس» نوشته است.

۲۵- قزوینی متوفی ۶۸۲ ق، در کتاب عربی آثار البلاد، خلیج فارس را «البحر سمیت بفارس» و«بحر فارس» و در کتاب عربی دیگر، عجایب المخلوقات،«بحر فارس» نوشته.

۲۶- ابوالفداء متوفی ۷۳۲ ق، در کتاب عربی تقویم البلدان، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته، در نقشه ای که للول از اطلاعات او تهیه کرده نیز چنین است.

۲۷- دمشقی متوفی ۷۲۷ ق، در کتاب عربی نخبه الدهر، خلیج فارس را «بحر فارس» و «البحر الفارسی» نوشته است.

۲۸- نویری متوفی ۷۳۳ ق، در کتاب عربی نهایه الارب فی فنون الادب، خلیج فارس را «الخلیج الفارسی» و «خلیج فارس» و «بحر فارس» و «البحر الفارسی» نوشته.

۲۹- حمداله مستوفی متوفی ۷۴۰ ق، در کتاب فارسی نزهه القلوب، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته.

۳۰- ابن الوردی متوفی ۷۴۹ ق، در کتاب عربی خریده العجایب و فریده الغرایب، خلیج فارس را «بحر فارس» و «البحر الفارسی» و «الخلیج الفارسی» نوشته.

۳۱- ابن بطوطه متوفی ۷۷۷ ق، در سفرنامه عربی تخفه النظار، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته.

۳۲- ابن خلدون متوفی ۸۰۸ ق، در کتاب عربی العبر، خلیج فارس را «بحر فارس» نوشته.

۳۳- قلقشندی متوفی ۸۲۱ ق، در کتاب عربی صبح الاعشی، خلیج فارس را «بحر فارس» و «البحر الفارسی» نوشته.

۳۴- مقریزی متوفی ۸۴۵ ق، در کتاب عربی الخطط ، خلیج فارس را «بحر فارس» و «البحر الفارسی» نوشته.

۳۵- کاتب چلبی (حاجی خلیفه) متوفی ۱۰۶۷ق، در کتاب ترکی جهان نما، خلیج فارس را «بحر فارس» و «ماره پرسیکوم» نوشته است.

۳۶- بستانی در دایره المعارف عربی،تالیف ۱۸۸۳ ، در مدخل خلیج، می نویسد: الخلیج العجمی و الخلیج العربی که منظور از اولی خلیج فارس و از دومی بحر احمر است.

بخش سوم – خلیج فارس و خلیج العربی در متون و نقشه های اروپاییان سده های ۱۶ تا ۱۸ میلادی

The Portuguese, Dutch, French, English and German Cartography of the Persian

Gulf in 16-18th centuries

The Portuguese Cartography of the Persian Gulf in 17-18th centuries

Francisco Rodrigues, Malacca ?, 1513-15

Anonyme Portugais, Lisbonne, 1517

Pedro Reinel, Lisbonne, 1519¬¬(۱)

Pedro Reinel, Lisbonne, 1519(2)

Anonyme Portugais, Lisbonne, 1522

Anonyme espagnol, Seville, 1525

Juan Vespucci, Seville, 1526

Diogo Ribeiro, Seville, 1529

Diogo Ribeiro, Seville, 1530

Anonyme Portugais, Lisbonne, 1537

Giovanni Battista Agnese, Italie, 1540

Anonyme Portugais, Lisbonne, 1545

Anonyme francais, in “ atlas Vallard “, ۱۵۴۷

Michaele Tramezzino, Venise, 1554

André Homem, Lisbonne, 1554

Anonyme Portugais, Lisbonne ou Goa ?, 1560

Anonyme Portugais, Lisbonne, 1560

Anonyme Portugais, Lisbonne ?, 1550-60

Diogo Homem, Lisbonne ou Venise ?, 1561

Giacomo Gastaldi, Venise, 1561

Paolo Forlani Veronese, Venise, 1562

Lázaro Luís, Goa ?, 1563

Anonyme Portugais, Lisbonne, 1565

Anonyme Portugais, Goa ?, 1570

Joan Martines, Messine ?, 1578

این جهان گردان و جغرافی نویسان پرتغالی، در نقشه های خود از خلیج فارس با عناوینی چون Sinvs Persicvs یا Mare Persicvm و یا La mer de Perce و با همین رسم الخطِ حروف، یاد کرده اند.

The Dutch Cartography of the Persian Gulf in 17-18th centuries

Abraham Ortelius, ?, 1570-71

Bartolomeu Lasso & Henricus Florentinus van Langren, Amsterdam, 1596

Willem Janszoon Blaeu, Amsterdam, 16??

Gerardus Mercator & Jodocus Hondius, Amsterdam, 1606

Anonyme hollandaise, ?, 1645-46

Anonyme hollandaiSinus Persicusse, ?, 165?-169?

Anonyme hollandaise, ?, 165?-166?

Anonyme hollandaise, ?, 166?-169?

Anonyme hollandaise, ?, 165?-169?

Johannes van Keulen, Amsterdam, 168?-169?

Anonyme hollandaise, Amsterdam, 1690

Anonyme hollandaise, Amsterdam, 1690

Johannes van Keulen, Amsterdam, 1695

Pierre Mortier, Amsterdam, 1700

Isaac de Graaf, Amsterdam, 1728

Guillaume Delahaye, Amsterdam ?, 175?-177?

Jan van Braam & Gerard onder de Linden, Amsterdam ?, 175?-176?

این جهان گردان و جغرافی نویسان هلندی، در نقشه های خود از خلیج فارس با عناوینی چون Sinus Persicus یا Sinvs Persicvs و یا Golf van Persien ،MER DE PERSE ، DE PERSIAANSCHE GOLF، PERSISCHF GOLF ، PERSISCHE ZEE و با همین رسم الخطِ حروف، یاد کرده اند.

The French Cartography of the Persian Gulf in 17-18th centuries

Anonyme francais, ?, 164?-166?

Anonyme francais, Paris, 165?-166?

Nicolas Sanson d’Abbeville, Paris, 1652

Nicolas Sanson d’Abbeville, Paris, 1654

Nicolas Sanson d’Abbeville, Paris, 1652-54

Anonyme francais, ?, 166?-169?

Giacomo Cantelli da Vignola & Giacoma de Rossi,Rome,1679

Anonyme francais, ?, 1688

Anonyme francais, ?, 168?-17??

Anonyme francais, ?, 17??

Guillaume Delisle,Paris, 1701

Guillaume Delisle,Paris, 1705

Nicolas de Fer & Paolo Petrini, Napoli, 1717

Anonyme francais, ?, 1721

Guillaume Delisle,Paris, 1724

Anonyme francais, Paris, 1740

Anonyme francais, ?, 17??

Jean-Baptiste d’Anville, Paris, 1776

این جهان گردان و جغرافی نویسان فرانسوی، در نقشه های خود از خلیج فارس با عناوینی چون SEIN PERSIQVE، SEIN PERSIQVE، SINVS PERSICVS، SINVS PERSICVS،Seno Persico ،Golfe Persique ، Sinus Persicus ، MARE DI PERSIA، GOLPHE DE PERSE و با همین رسم الخطِ حروف، یاد کرده اند.

The English Cartography of the Persian Gulf in 17-18th centuries

John Wolfe, Londres, 1595

John Speed, Humble, 1626

John Speed, Londres, 1626

Nicholas Comberford,?, 1660-70

John Overton, Londres, 1668

John Seller, Londres, 1675

Robert Morden, Londres, 1676

Anonyme anglais, ?, 1680

William Hack, Londres, 1680-1700

Anonyme anglais, ?, 16??

Thomas Bowrey, ?, 1685

John Thornton, Londres, 1699

Hermann Moll, Londres, 1710

William Bowrey, Londres, 1718

John Senex, Londres, 1720

Anonyme anglais, ?, 1721

Thomas Bakewell, Londres, 1729

Emanuel Bowen, Londres, 1744

این جهان گردان و جغرافی نویسان انگلیسی، در نقشه های خود از خلیج فارس با عناوینی چون Golfo De Persia، Persian Gulfe ، Sinus Persicus ، SINuS PERSICuS ، Gulf of Persia و با همین رسم الخطِ حروف، یاد کرده اند.

The German Cartography of the Persian Gulf in 17-18th centuries

Adam Olearius,Schlebwig, 1647

Johann Baptist Homann, Nuremberg, 1702-07

Engelbert Kaempfer,Lemgo, 1712

Christoph Weigel, Nuremberg, 1719

Christoph Weigel, Nuremberg, 1720

Johann Baptist Homann, Nuremberg, 1723-24

Matthäus Seutter, ?, 1735

Héritiers Homann, Nuremberg, 1743-48

Carsten Niebuhr, Copenhague, 1773

این جهان گردان و جغرافی نویسان آلمانی، در نقشه های خود از خلیج فارس با عناوینی چون SINUS PERSICUS ، SIN PERSICUS ، Sinus Persicus ، SINVS PERSICVS و با همین رسم الخطِ حروف، یاد کرده اند.

لینک منبع

گردآوری‌شده توسط پایگاه دانستنی آنلاین