یکی ازصدها جاذبه های گردشگری ایران « قلعه رودخان » است که بسیاری از گردشگران را به سوی خود جذب می کند . در بین اهالی روستاهای منطقه این قلعه به نام قلعه رودخان و قلعه هزار پله معروف است و در متون تاریخی از آن به نام های قلعه حسامی و قلعه سگسال نام برده شده است . اصطلاح مرکب قلعه رودخان برگرفته از موقعیت جغرافیایی آن می باشد . عنوان قلعه حسامی بیان گر تجدید بنای آن توسط حسام الدین دباج اسحقی است ، هم چنین از آن جایی که در طی کاوش های باستان شناسی در قلعه رودخان تعداد 935 پله در امتداد دیوارها و برج ها از زیر خاک بیرون کشیده شده است ، لذا نام قلعه هزار پله می تواند گویای این مطلب باشد ، گفتنی است این نام تنها اعتقاد عمومی مردم منطقه از قلعه مزبور است که در پی حفاری های اخیر به واقعیت پیوسته است . از نام سگ سال نیز تنها چیزی که به ذهن می رسد ، این است که شاید قلعه در سال سگ ساخته شده و کلمه سگ اشاره به سن تقویمی قلعه دارد .
این بنا سومین بنا از عجائب هفتگانه گیلان محسوب شده است . این قلعه‌ی تاریخی در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی شهر فومن در استان گیلان است . برخی از کارشناسان ، ساخت قلعه را در دوران ساسانیان دانسته‌اند . این قلعه با ۲٫۶ هکتار مساحت بر فراز ارتفاعات روستای رودخان قرار دارد . دیوار قلعه ۱۵۰۰ متر طول دارد و در آن ۶۵ برج و بارو قرار گرفته شده است . در دورهٔ سلجوقیان این قلعه تجدید بنا شده و از پایگاه‌های مبارزاتی اسماعیلیان بوده است. بر روی کتیبه سردر ورودی قلعه که اکنون در موزهٔ گنجینهٔ رشت نگهداری می‌شود٬ درج شده که این قلعه در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری برای سلطان حسام‌الدین امیردباج بن امیر علاءالدین اسحق تجدید بنا شده است . این قلعه در ارتفاعی بین ۶۶۵ تا ۷۱۵ متر از سطح دریا واقع شده و در کنار آن رودخانه‌ای با همین نام جاری است .
معماری قلعه رودخان
قلعه رودخان از دو بخش ارگ (محل زندگی حاکم و حرم‌سرای وی) و قورخانه (محل فعالیت‌های نظامی و زندگی سربازان) تشکیل شده است . ارگ در قسمت غربی این بنا در دو طبقه واقع شده و جنس آن از آجر است . قراول‌خانه‌ها در قسمت شرقی در دو طبقه با نورگیرها و روزنه‌های متعدد بر اطراف مسلط است. چشمه‌ای نیز میان قلعه و گودترین محل آن وجود دارد . بخش شرقی قلعه شامل دوازده ورودی، زندان ، در اضطراری، حمام و آبریزگاه است . بخش غربی دوازده ورودی دارد، چشمه، حوض ، آب‌انبار ، سردخانه ، حمام ، آبریزگاه شاه‌نشین و چند واحد مسکونی که با برج و بارو محصور شده‌اند ، دیگر بناهای این بخش را تشکیل می‌دهند . ۴۰ برج دیده‌بانی دور تا دور قلعه را احاطه کرده که اتاق‌های هشت ضلعی آن با طاق‌های گنبدی پوشانده شده است . دور تا دور دیوارها و برج‌ها روزنه‌هایی شیب‌دار دیده می‌شود که برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی تعبیه شده‌اند . لازم به ذکر است که در طول تاریخ قلعه، هیچ‌گاه دشمنی به آن نفوذ نکرده و نتوانسته آن را فتح کند .
چون این قلعهٔ تاریخی در کنار رودخانه‌ای بنا شده ، معادل باستانی “دژ رودگان” یا “روگان” (دژی که در کنار رود قرار دارد) یاتغییر یافته آن به نام قلعهٔ رودخان خوانده می‌شود . این واژه در اصل «قلعه روخان» بوده که «روخان» در زبان گیلکی به معنای رودخانه است. سپس به مرور زمان به «قلعه رودخان» تبدیل شده است . این قلعه در دوران‌های تاریخی به نام‌های «قلعهٔ هزارپله» ، «حسامی» ، «سکسار» ، «سگسار» و «سگسال» نیز خوانده شده است .
قلعه رودخان از نظر زمین‌شناسی در منطقه‌ای بنا شده که در تقسیم‌بندی زمین‌شناسی به مجموعه گشت شهرت دارد و طبق بررسی‌های اشتوکلین شامل دو فاز دگرگونی است . اولی مربوط به پرکامبرین-پالئوزوئیک با شدت دگرگونی بالا است و دیگری به زمان مزوزوئیک و با شدت دگرگونی پایین مطلق است . با توجه به گزارش‌های زمین‌شناسی ، احتمال وجود ذخایر آهن در این منطقه بالا است. شواهدی برای فعالیت معدن کاری باستانی در این منطقه گزارش شده است . ازجملهٔ آن‌ها پس‌مانده‌های ذوب در این منطقه‌است .
مجموعه بنای قلعه رودخان دارای اهمیت و اعتبار تاریخی ، معماری ، هنری ، نظامی و وسعت قابل توجه می باشد، همچنین منطقه نمونه گردشگری قلعه رودخان نیز در استان و کشور دارای موقعیتی شاخص و ممتاز می باشد .
