فرابورس چیست؟

دانستنی آنلاین:داد و ستد خارج از بورس یا به اصطلاح فرابورس (OTC) به‌طور مستقیم بین دو طرف بدون هیچ گونه نظارتی از جانب یک بورس انجام می‌گیرد. فرابورس در مقابل داد و ستد بورسی که در بازارهای سازمان یافته رخ می‌دهد قرار دارد.

به گزارش پایگاه خبری دانستنی آنلاین، یک بورس اوراق بهادار مزایایی همچون تسهیل نقدشوندگی، کاهش ریسک اعتباری در مورد نکول یکی از طرفین معامله، شفافیت و در دسترس بودن قیمت جاری بازار را دارد.

در معاملات بازار فرابورس قیمت برای عموم لزوماً منتشر نمی‌شود و به دلیل اینکه قراردادها دو جانبه هستند هر طرف می‌تواند نگران ریسک اعتباری طرف دیگر باشد.

همچون معاملات بورسی معاملات فرابورس در مورد کالا، ابزارهای مالی (شامل سهام) و اوراق مشتقه آن‌ها انجام می‌گیرد. بازار اوراق مشتقه فرابورس در دارایی‌هایی مثل نرخ بهره، نرخ ارز، سهام و کالا فعال است.

محصولاتی که در بورس مبادله می‌شوند باید به خوبی استاندارد باشند. در واقع برای ایجاد شفافیت، محصولات مبادله شده باید مطابق با کمیت، کیفیت و عینیت مشخص تعریف شده بوسیلهٔ بورس و در تمام معاملات یکسان باشند. بازار فرابورس این محدودیت‌ها را ندارد. برای مثال ممکن است طرفین روی کمیت غیرمعمول توافق کنند

در سال ۲۰۰۸ تقریباً ۱۶ درصد از سهام ایالت متحده در خارج از بورس مبادله می‌شد. در آوریل سال ۲۰۱۴ این رقم تا حدود ۴۰ درصد افزایش پیدا کرد.

در اواخر سال ۲۰۱۲ اگرچه مقدار معاملات اوراق مشتقه فرابورس ۳٫۳ درصد نسبت به سال قبل کاهش داشت، حجم معاملات پایاپای شده بالغ بر ۳۴۶٫۴ تریلیون دلار بود.

آمار منتشره بانک تسویه حسابهای بین‌المللی در مورد بازارهای اوراق مشتقه فرابورس نشان می‌داد که این مقدار پایان ژوئن سال ۲۰۱۳ بالغ بر ۶۹۳ تریلیون دلار بود.

ارزش بازار ناخالص اوراق مشتقه فرابورس که هزینه جایگزینی تمام قراردادهای در حال اجرا در قیمتهای جاری بازار می‌باشد از ۲۵ تریلیون دلار در اواخر سال ۲۰۱۲ به ۲۰ تریلیون دلار در پایان سال ۲۰۱۳ کاهش یافت.
سهام مورد معامله در فرابورس
در ایالات متحده داد و ستد سهام در خارج از بورس توسط بازارساز با استفاده از خدمات مظنه‌گذاری معامله گران مانند تابلوی اعلانات فرابورس (به انگلیسی: OTC Bulletin Board) (زیر نظر سازمان نظارتی صنعت مالی) و خدمات آنلاین فرابورس (به انگلیسی: OTC Link) (تنظیم شده توسط انجمن بازارهای فرابورس) انجام می‌گیرد. تابلوی اعلانات فرابورس مجوز خدمات آنلاین فرابورس را برای اوراق بهادار آن صادر می‌کند. اگرچه سهام بورسی می‌توانند در فرابورس مبادله شوند (بازار سوم) ولی این کار معمول نیست. سهام فرابورسی نیز معمولاً در بورس مبادله نمی‌شوند. سهامی هم که در تابلوی اعلانات فرابورس مظنه‌گذاری می‌شوند باید الزامات گزارش گری کمیسیون بورس و اوراق بهادار ایالات متحده را رعایت کنند. سایر سهام فرابورسی دستورالعمل‌های افشایی دیگری دارند (مثل سهام OTCQX انجمن بازارهای فرابورس). هم چنین بعضی سهام نیز هیچ الزام گزارش گری ندارد (مثل اوراق بهادار pink sheets و سهام بازار خاکستری (به انگلیسی: gray market)).

بعضی شرکت‌ها همچون وال مارت (به انگلیسی: Wal-Mart) در ابتدا در فرابورس مبادله و سرانجام وارد بورس شدند. در سال ۱۹۶۹ مجموعه وال مارت به صورت یک شرکت درآمد. سهام این شرکت در سال ۱۹۷۲ با زیرمجموعه‌هایی در ۵ ایالت آرکانزاس، کانزاس، لوئیزیانا، اوکلاهاما و میسوری در فرابورس عرضه شد. طی یکسال درآمد فروش این شرکت بالغ بر ۱ بیلیون دلار بود که سریع‌ترین شرکت از این لحاظ نامیده شد. در سال ۱۹۷۲ وال مارت با نماد WMT وارد بورس اوراق بهادار نیویورک شد.

قراردادهای فرابورس
قرارداد خارج از بورس یک قرارداد دوجانبه است که درآن طرفین (یا کارگزار یا واسط آنها) روی چگونگی داد و ستد توافق می‌کنند البته معمولاً این کار توسط یک شرکت تأمین سرمایه انجام می‌گیرد.

قراردادهای آتی و تاخت از نمونه‌های اصلی این قراردادها هستند که معمولاً به صورت آنلاین یا تلفنی صورت می‌گیرند. این قراردادهای اوراق مشتقه توسط انجمن بین‌المللی اوراق مشتقه و سواپ مدیریت می‌شوند. به این بخش از بازار فرابورس اصطلاحاً بازار چهارم گفته می‌شود.

منتقدان از بازار فرابورس به عنوان بازار تاریک (به انگلیسی: dark market) یاد می‌کنند به این دلیل که معمولاً قیمت نه منتشر می‌شود و نه از اصولی پیروی می‌کند.

اوراق مشتقه خارج از بورس مخصوصاً برای پوشش ریسک اهمیت دارند. یعنی اصطلاحاً آن‌ها یک حصار امن و کامل (به انگلیسی: perfect hedge) برای عدم ورود ریسک ایجاد می‌کنند. به دلیل استانداردهای وضع شده بر قراردادهای بورسی جهت داشتن یک الگوی واحد برای همهٔ ابزارها، انعطاف‌پذیری زیادی برای پوشش ریسک وجود ندارد. بوسیله اوراق مشتقه فرابورس یک بنگاه می‌تواند بهترین شرایط را بر قرارداد جهت مقابله با ریسک وضع کند.

ریسک طرف معامله (نکول)
اوراق فرابورس ممکن است ریسک مهمی در برداشته باشند. از طرفی به خاطر بحران اعتباری سال ۲۰۰۷ تأکید زیادی بر ریسک طرف معامله شد. ریسک طرف معامله ناشی از این است که یک طرف قبل از انقضای معامله نکول کرده و از پرداخت مبلغ مندرج در قرارداد خودداری کند. راه‌های زیادی برای محدود کردن این ریسک وجود دارد. یکی از این راه‌ها تمرکز بر کنترل این ریسک با تنوع بخشی، ابهام زدایی (به انگلیسی: netting)، استفاده از وثیقه و مصون‌سازی است.

انجمن بین‌المللی اوراق مشتقه و سواپ در نشریه سال ۲۰۱۰ استفاده از وثیقه در قراردادهای مشتقه فرابورس را به عنوان یکی از راه‌های کاهش ریسک مورد بررسی قرارداد.

اهمیت اوراق مشتقه فرابورس در بانکداری مدرن
اوراق مشتقه فرابورس بخش مهمی از دنیای مالی به‌شمار می‌آیند. بازارهای این اوراق اندازه بزرگی دارند و طی دوره زمانی ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰ به صورت نمایی رشد کردند. این رشد توسط محصولات نرخ بهره، ابزار نرخ ارز و سواپ نکول اعتباری رخ داد. بازارهای اوراق مشتقه فرابورس طی زمان رشد کردند و ارزش آن‌ها در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۰ به مرز ۶۰۱ تریلیون دلار رسید.

در مقاله‌ای که در سال ۲۰۰۱ توسط صندوق بین‌المللی پول منتشر شد شیناسی (به انگلیسی: Schinasi) و همکاران به این نتیجه رسیدند که افزایش معاملات اوراق مشتقه فرابورس بدون پیشرفت چشمگیر کامپیوتر و فناوری اطلاعات طی سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰ غیرممکن بود.

طی آن سال‌ها موسسات مالی فعال بین‌المللی سهم درآمدشان از فعالیت‌های اوراق مشتقه فرابورس را افزایش دادند. این موسسات پرتفوهایی از اوراق مشتقه شامل ده‌ها هزار موقعیت را مدیریت کردند و گردش معاملات را به ۱ تریلیون دلار رساندند. پیش از بحران مالی سال ۲۰۰۸ بازار فرابورس یک شبکه غیررسمی از روابط متقابل و پویا بود و رویارویی زمان‌بندی شده با ریسک اعتباری را فراهم می‌کرد و اینکه اندازه و توزیع آن به ابزارهای مهم دارایی گره خورده بود. موسسات مالی بین‌المللی بطور فزاینده توانایی کسب سود از فعالیت‌های مربوط به اوراق مشتقه فرابورس را پرورش دادند و فعالان بازارهای مالی از آن بهره‌مند شدند. در سال ۲۰۰۰ نویسندگان اذعان کردند که رشد در معاملات فرابورس از راه‌های زیادی امکان پذیرشده است که این امکان را مدرن شدن بانکداری تجاری و سرمایه‌گذاری و جهانی شدن مبحث مالی فراهم کرده‌است.

با این حال در ماه سپتامبر یک تیم وابسته به صندوق بین‌المللی پول به رهبری متیسون و شیناسی تأکید کردند که داستان دنباله دار آشفتگی در اواخر دهه ۱۹۹۰ باعث به خطر افتادن ثبات بازار شد و این به خاطر ویژگی‌های ابزار و بازارهای اوراق مشتقه فرابورس بود.

بورس تجاری نیویورک یک سیستم پاکسازی (اتاق پایاپای) برای فهرستی از اوراق انرژی فرابورس ایجاد کرد که به طرفین معامله این اجازه را می‌داد که معامله را به اتاق پایاپای بورس منتقل کنند. این کار باعث حذف ریسک اعتباری و عملکرد طرفین معامله شد.

تفاوت بازار بورس و فرابورس
بر اساس دستورالعمل پذیرش عرضه و انتقال اوراق بهادار در فرابورس ایران، فرابورس دارای ۵ بازار اول، دوم، سوم، ابزارهای نوین مالی و پایه است.

تقسیم‌بندی این ۵ بازار به این دلیل است که پذیرش شرکت‌های سهامی عام در بازار اول و بازار دوم و پذیرش سایر اوراق بهادار صرفاً در بازار ابزارهای نوین مالی صورت می‌پذیرد.
بازار سوم جهت عرضه یکجا و پذیره‌نویسی اوراق بهادار و بازار پایه جهت درج و نقل‌وانتقال سهام شرکت‌هایی است که بر اساس الزام بند ب ماده ۹۹ قانون برنامه پنجم توسعه، مشمول ثبت نزد سازمان بورس و اوراق بهادار بوده و امکان پذیرش در یکی از بازارهای بورس یا فرابورس را ندارند.

در مقابل بازار بورس به‌طورکلی به دو بازار اول و دوم تقسیم می‌شود

به‌عبارتی‌دیگر تشکیل این دو بازار به نحوی عملکرد فعالین را مشخص خواهد کرد؛ به این طریق که اگر شرکتی در بازار اول عملکرد خوبی نداشته باشد به بازار دوم منتقل خواهد شد و در مقابل اگر شرکتی در بازار دوم عملکرد خوبی از خود ارائه دهد به بازار اول منتقل خواهد شد.
ضمن اینکه اگر شرکتی در بازار دوم چندان رضایت‌بخش عمل نکند از بازار اخراج خواهد شد.

نحوه انجام معامله در دو بازار

نحوه انجام معامله در بازار بورس بدین طریق است که کارگزاران متولی اصلی انجام معاملات در این بازار هستند.

این کارگزاران که دارای مجوز از سازمان بورس اوراق بهادار هستند، نقش نماینده خریدار و یا فروشنده را ایفا می‌کنند.

همه کارگزاران موظف به انجام وظایف خود در چارچوب قوانین و مقررات موجود هستند و سرمایه‌گذار می‌تواند برای معاملات اوراق بهادار کارگزار خود را با توجه به معیارهایی از قبیل انجام به‌موقع سفارش، دادوستد سهام با مناسب‌ترین قیمت و نحوه ارائه خدمات جانبی انتخاب نماید.

در مقابل سرمایه‌گذاران اعم از حقیقی یا حقوقی برای انجام معاملات سهام یا سایر اوراق بهادار پذیرفته‌شده در فرابورس باید از طریق یکی از کارگزاران فرابورس اقدام کنند.

شرکت‌های کارگزاری فرابورس مجوز سازمان بورس و اوراق بهادار را داشته و عضو کانون کارگزاران هستند؛ لذا سرمایه‌گذاران می‌توانند از بین آن‌ها یکی را -که همگی حکم واحد داشته- و با توجه به معیارهایی چون توانایی انجام به‌موقع سفارشات و به بهترین قیمت در کنار خدمات جنبی چون آموزش و تحلیل، انتخاب و درخواست‌های خود را برای انجام معاملات به آن‌ها ارائه کنند. کارگزاران به‌عنوان حلقه واسط بین خریدار و فروشنده عمل کرده و تمام خریدوفروش‌های سهام و اوراق بهادار در فرابورس از سوی آن‌ها انجام خواهد شد.

این کارگزاران ملزم به انجام وظایف خود در چارچوب قوانین و مقررات هستند.

لازم به ذکر است که در هر دو بازار کارگزاران بر اساس کدی که به آن‌ها تعلق می‌گیرد، وارد معامله می‌شوند.

در کدام بازار سرمایه‌گذاری کنیم؛ بورس یا فرابورس؟

همان‌طور که گفته شد شرکت‌هایی که شرایطشان برای پذیرش در بازار بورس اوراق بهادار دشوار است می‌توانند به سهولت در بازار فرابورس وارد شوند. این در حالی است که بر اساس مقررات، کلیه مزایای موجود برای شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس، برای اوراق بهادار و سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در فرابورس نیز تعریف شده‌اند و این دو بازار در عمل فرق چندانی با هم ندارند.